چشم‌انداز رسانه تاب‌آوری ایران در تحقق اهداف «تاب‌آوری ملی چندوجهی»

چشم‌انداز رسانه تاب‌آوری ایران در تحقق اهداف «تاب‌آوری ملی چندوجهی»

تحلیل نقش رسانه تخصصی در گذار از آموزش‌های نظری به ارزیابی اثربخشی خروجی در بافتار ملی ایران

چکیده تفصیلی

رسانه تاب‌آوری ایران، به عنوان اولین پرتال تخصصی تاب‌آوری اجتماعی در کشور، یک الگوی عملیاتی نوآورانه را در زمینه توسعه تاب‌آوری اجتماعی ایرانیان و نیل به تاب‌آوری ملی چندوجهی معرفی کرده است.۱

فعالیت‌های این رسانه بر پایه آموزش، پژوهش و توسعه تاب‌آوری بنا شده و به طور خاص، بر استفاده از ظرفیت‌های انسانی متخصصین جوان در حوزه‌های علوم یاورانه، بالاخص مددکاران اجتماعی، روانشناسان و جامعه‌شناسان، تأکید دارد.۲

هسته محوری این رویکرد، نه تنها ارائه آموزش‌های داوطلبانه (جهادی) برای کلیه سازمان‌ها و نهادهای حمایتی، فرهنگی، مذهبی و صنعتی است ۳، بلکه به شدت از مدل‌های صرفاً کسب‌وکاری که فاقد ارزیابی اثربخشی هستند، فاصله گرفته و بر ارزیابی میزان کارآمدی و اثربخشی خروجی تمرکز می‌نماید.۵

این مقاله پژوهشی به تحلیل انتقادی وضعیت آموزش‌های تاب‌آوری در ایران می‌پردازد و در ادامه، نوآوری متدولوژیک رسانه تاب‌آوری ایران را تشریح می‌کند:

استفاده از مدل پایش‌محور سوسیوگرامی به عنوان یک اتود تخصصی در مددکاری گروهی، جهت ارزیابی کارآمدی آموزش‌ها در سه مرحله (پیش از مداخله، حین آموزش، و پس از اتمام فرایند).۶

تحلیل عمیق این مدل نشان می‌دهد که این رویکرد پژوهش‌محور، نه تنها یک ابزار جامعه‌سنجیِ آموزشی دقیق برای اندازه‌گیری تغییر در آگاهی و شبکه‌های گروهی فراهم می‌آورد، بلکه با ایجاد یک چرخه بازخورد مستمر، به تشخیص نیازهای استمرار آموزش کمک شایانی می‌نماید.

این تمرکز بر اثربخشی، نقش محوری این رسانه را به مثابه یک نهاد مسئولیت‌پذیر غیردولتی در تقویت بنیان‌های تاب‌آوری نهادی و اجتماعی کشور تثبیت می‌کند.

چارچوب نظری و زمینه‌یابی تاب‌آوری در ایران

تبارشناسی و ابعاد تاب‌آوری: از سطح فردی تا تاب‌آوری ملی چندوجهی

مفهوم تاب‌آوری در ادبیات علمی به عنوان یک ظرفیت حیاتی شناخته می‌شود که فراتر از توانایی صرف برای مقاومت در برابر فشارها است؛ بلکه شامل قابلیت تطبیق‌پذیری، یادگیری از چالش‌ها و بازسازی به سمت پیشرفت پس از وقوع بحران‌ها می‌شود.۷

سیر مطالعاتی این مفهوم نشان می‌دهد که تاب‌آوری در ابتدا در سطح فرد و خانواده مورد بررسی قرار گرفته و سپس به تدریج به حوزه‌های کلان‌تر سازمانی، اجتماعی و در نهایت، ملی تسری یافته است.۸

در سطح کلان، تاب‌آوری ملی (National Resilience) به مجموعه‌ای از ظرفیت‌ها و توانایی‌های یک ملت در مواجهه با شوک‌ها و فشارهای شدید داخلی یا خارجی اشاره دارد، به‌گونه‌ای که ساختارهای حیاتی دچار فروپاشی نشده و ثبات و توسعه پایدار حفظ شود.۷

ابعاد این مفهوم گسترده و چندوجهی است و صرفاً به حوزه روانشناختی محدود نمی‌شود. ابعاد اصلی تاب‌آوری ملی شامل:

تاب‌آوری اقتصادی (حفظ ثبات در برابر نوسانات جهانی و تحریم‌ها)، تاب‌آوری اجتماعی (انسجام، سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی)، تاب‌آوری سیاسی (حفظ ثبات و کارآمدی نهادی) و تاب‌آوری فرهنگی (حفظ هویت، ارزش‌ها و استفاده از سنت‌ها برای مقابله با سختی‌ها) است.۷

با توجه به چالش‌های چندوجهی که جامعه ایران با آن مواجه است، از جمله نوسانات اقتصادی، تحریم‌ها و بحران‌های زیست‌محیطی ۸، مداخله‌ای که صرفاً بر بعد روانشناختی فردی تمرکز کند، نمی‌تواند به طور مؤثری به تقویت تاب‌آوری ملی چندوجهی کمک کند.

این درک از ماهیت پیچیده بحران‌ها، ضرورت اتخاذ یک رویکرد جامع، میان‌رشته‌ای و اجتماعی-فرهنگی در توسعه تاب‌آوری را تأیید می‌کند.

رسانه‌های تخصصی که در صدد تقویت تاب‌آوری اجتماعی هستند، عملاً با پوشش دادن نهادهای فرهنگی، مذهبی و صنعتی، به صورت یکپارچه در حال خدمت به ابعاد اجتماعی، فرهنگی و تا حدودی اقتصادی تاب‌آوری ملی هستند.

تاب‌آوری اجتماعی و نقش رسانه‌های تخصصی در تسهیلگری

تاب‌آوری اجتماعی (Social Resilience) به توانایی یک جامعه برای مقابله، سازگاری، حفظ کارکردهای اساسی و بهبود پس از تجربه چالش‌ها و بحران‌ها اطلاق می‌شود.۱۲

این ظرفیت با تقویت انسجام، همبستگی و شبکه‌های حمایتی، اعتماد میان افراد و نهادها را افزایش می‌دهد.۷

در این میان، رسانه‌ها به عنوان عامل واسط میان مردم و نهادهای حاکمیتی، نقشی انکارناپذیر در تبیین ابعاد بحران، شکل‌دهی به افکار عمومی، ایجاد آرامش روانی و ترویج همبستگی اجتماعی ایفا می‌کنند.۱۵

رسانه تاب‌آوری ایران به عنوان پرتال تخصصی و مرجع رسمی آموزش و پژوهش در حوزه تاب‌آوری اجتماعی، با تأکید بر بومی‌سازی محتوا و انطباق آن با فرهنگ و ارزش‌های ایرانی، به توسعه دانش بومی می‌پردازد.۱۷

رویکرد این رسانه بر بهره‌گیری از متخصصین علوم یاورانه (مددکاران اجتماعی، روانشناسان و جامعه‌شناسان) استوار است.

این انتخاب حرفه‌ای در طراحی مداخلات، نشان‌دهنده یک رویکرد اجتماع‌محور و شبکه‌محور است، زیرا حوزه‌های سرمایه اجتماعی، توانمندسازی و تقویت شبکه‌های حمایتی محلی، به طور مستقیم در قلمرو تخصصی مددکاران اجتماعی و جامعه‌شناسان قرار دارد.۱۴

بنابراین، برای سنجش موفقیت در تقویت تاب‌آوری اجتماعی، نیاز به ابزارهایی است که بتوانند تغییرات در پویایی‌های گروهی و اجتماعی را اندازه‌گیری کنند، امری که استفاده از سوسیوگرام (که ریشه در مددکاری گروهی دارد) را منطقی می‌سازد.

جدول ۱: ابعاد تاب‌آوری ملی چندوجهی و نقش رسانه تاب‌آوری ایران

بعد تاب‌آوری (National Resilience Dimension)

اقتصادی (Economic)

اجتماعی (Social)

فرهنگی (Cultural)

نهادی/سیاسی (Institutional)

نقد آموزش‌های تاب‌آوری در ایران و ضرورت ارزیابی اثربخشی

تبارشناسی کسب‌وکاری شدن مفهوم تاب‌آوری و فقدان مسئولیت‌پذیری آموزشی

بر اساس تحلیل‌ها، آموزش تاب‌آوری در ایران طی سال‌های اخیر به شکل گسترده‌ای در بخش‌های دولتی و غیردولتی انجام شده است.۵

با این حال، شواهد نشان‌دهنده نیازمندی مبرم به ارتقاء کیفی آموزش‌ها و وجود یک خلأ سیستمی در پایش اثربخشی است.۵

بخش قابل توجهی از این فعالیت‌ها، رویکردی صرفاً تجاری (کسب‌وکاری) دارند و هدف اصلی، ایجاد برند و کسب سفارشات تدریس با مقاصد مادی است.

این مدل‌های تجاری غالباً فاقد یک فرآیند یکپارچه و کارآمد برای پایش و ارزیابی هستند.

نتیجه این فقدان ارزیابی، انجام آموزش‌ها به شکل سلیقه‌ای، بدون دریافت بازخورد، و بدون تولید خروجی اثربخش قابل مشاهده است.۵ در چنین شرایطی، معیار موفقیت صرفاً «برگزاری کلاس‌ها» تلقی می‌شود.

این بحران «اثرنمایی» در آموزش‌های اجتماعی، منجر به اتلاف منابع و در نهایت، عدم بهبود شاخص‌های اجتماعی (مانند کاهش آستانه تحمل و افزایش آسیب‌ها) شده است.۵

متخصصان این حوزه بر این باورند که باید از آموزش‌های صرفاً نظری فاصله گرفت و به سمت رویکردهای مهارت‌محور و توانمندساز حرکت کرد.۲۳

معرفی رسانه تاب‌آوری ایران به عنوان الگوی مسئولیت اجتماعی متخصصین

رسانه تاب‌آوری ایران به طور صریح، خود را در نقطه مقابل جریان آموزش‌های کسب‌وکاری قرار می‌دهد.

این رسانه با برخورداری از تجربه بیش از یک دهه مدیریت موفق رسانه‌های مددکاری اجتماعی ۲۴، افتخار خود را صرفاً ارتقاء دانش و آگاهی جمعی ایرانیان در حیطه تاب‌آوری، بدون هرگونه چشمداشت مادی، ثبت کرده است.

این رسانه با اتکا به مسئولیت اجتماعی متخصصین روانشناسی و مددکاری اجتماعی، آموزش‌های فراگیر ملی را در دستور کار دارد و تأکید می‌کند که تخصیص بودجه مستقیم لزوماً برای این آموزش‌ها ضرورت ندارد، بلکه فعالیت‌های جهادی و داوطلبانه حیاتی است.۲۰

مصداق این تعهد، ارائه تدریس‌های داوطلبانه و رایگان برای جامعه هدف نهادهای حمایتی کشور از جمله سازمان بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی (ره) است.۳

در یک مدل داوطلبانه و غیرانتفاعی، معیار موفقیت نه سوددهی، بلکه اثرگذاری اجتماعی (Social Impact) است. بنابراین، فشار برای اثبات کارآمدی و پاسخگویی، بسیار بالاتر از مدل‌های تجاری است.

این تعهد اخلاقی و حرفه‌ای به جای تمرکز بر منافع مادی، این رسانه را وادار به نوآوری متدولوژیک در زمینه ارزیابی کرده است تا کارآمدی فعالیت‌های داوطلبانه خود را به دقت مورد سنجش قرار دهد.

بر این اساس، رویکرد پایش‌محور سوسیوگرامی به عنوان ابزار اصلی برای ارزیابی کارآمدی آموزش‌ها انتخاب شده است.

مبانی سوسیوگرام و جامعه‌سنجیِ آموزشی

تعریف و کارکرد سوسیوگرام در علوم اجتماعی و مددکاری گروهی

سوسیوگرام (Sociogram) یک ابزار تخصصی است که ریشه در سوسیومتری (Sociometry) دارد و به طور سنتی در حوزه علوم اجتماعی و بالاخص مددکاری گروهی مرسوم است.۲۶

این ابزار یک نمایش نموداری از ساختار، تعاملات، پیوندها، و جریان نفوذ و ارتباطات درون یک گروه ارائه می‌دهد و در واقع، یک جامعه‌سنجی از پویایی‌های داخلی گروه است.۲۷

زمانی که هدف مداخله، تقویت تاب‌آوری اجتماعی و گروهی است، صرفاً سنجش تغییرات فردی (مانند افزایش خوش‌بینی یا کاهش اضطراب) کافی نیست.۲۹

تقویت تاب‌آوری اجتماعی شدیداً به انسجام، پیوندهای گروهی و سرمایه اجتماعی وابسته است.۷

سوسیوگرام قابلیت اندازه‌گیری مستقیم تغییر در ساختار شبکه‌های حمایتی و دینامیک گروه (نظیر میزان پذیرش، گسست‌ها یا ظهور رهبران غیررسمی) را فراهم می‌کند.

از این رو، سوسیوگرام فراتر از سنجش اثر بر فرد، اثربخشی آموزش را در سطح اجتماعی (Social Cohesion) اندازه‌گیری می‌کند و به عنوان ابزاری برای «جامعه‌سنجیِ آموزشی» به کار می‌رود.۶

مقایسه متدولوژیک: سوسیوگرام در برابر رویکردهای کمی سنتی در ارزیابی آموزش

بیشتر تحقیقات علمی در حوزه ارزیابی اثربخشی آموزش تاب‌آوری، از طرح‌های کمی و شبه‌آزمایشی (مانند طرح پیش‌آزمون-پس‌آزمون با گروه کنترل و استفاده از تحلیل کوواریانس) استفاده می‌کنند.۲۹

این روش‌ها برای سنجش تغییرات متغیرهای روانشناختی فردی (مانند خودنظم‌جویی تحصیلی، امید به زندگی یا فرسودگی تحصیلی) بسیار مؤثر هستند.

با این حال، این روش‌ها تغییرات میانگین گروه را می‌سنجند و نمی‌توانند چگونگی توزیع اثرگذاری، نوسانات کیفی و دلایل شکست یا موفقیت در زیرگروه‌های مختلف را تبیین کنند.۶

نوآوری رسانه تاب‌آوری ایران در اینجا برجسته می‌شود: تلفیق تحلیل سوسیوگرامی با روش‌های کمی جمع‌آوری داده، یک رویکرد ترکیبی (Mixed Method) ایجاد می‌کند.

این مدل اجازه می‌دهد تا کلیه چالش‌ها و نوسانات گروهی به دقت تفسیر و تحلیل شوند.۶

استفاده از سوسیوگرام، شکاف پایش کیفی را در برنامه‌های آموزشی پر می‌کند، به ویژه در شرایطی که هدف اصلی، تغییرات ساختاری در انسجام و مهارت‌های مقابله‌ای گروهی است.

این تحلیل دقیق، امکان برنامه‌ریزی مجدد و انطباق مستمر محتوای آموزشی را فراهم می‌سازد که برای تضمین کیفیت خروجی، حیاتی است.

مدل پایش‌محور سوسیوگرامی: نوآوری در ارزیابی اثربخشی آموزش

تشریح فرآیند سه‌مرحله‌ای پایش

رسانه تاب‌آوری ایران برای اولین بار از اتودهای تخصصی سوسیوگرام برای ارزیابی میزان کارآمدی و اثربخشی آموزش‌های خود استفاده کرده است.

این مدل به صورت پایش‌محور در سه مرحله متمایز انجام می‌پذیرد ۶:

الف) پایش اولیه (Baseline Assessment): این مرحله شامل شناسایی دقیق گروه هدف آموزشی (مخاطبین آموزش‌ها) است. اطلاعات دموگرافیک اولیه نظیر سن، جنس، میزان تحصیلات و علایق اجتماعی در یک فرم الکترونیکی ثبت می‌شود.

همچنین، میزان آگاهی و دانش فردی شرکت‌کننده نسبت به موضوع تاب‌آوری در فیلد آموزشی مورد نظر، ارزیابی و ثبت می‌گردد.۶ این سنجش اولیه، سطح مقاومت و دانش پیشین گروه را برای تنظیم محتوا مشخص می‌کند.

ب) پایش میانی (In-Process Monitoring): حین برگزاری جلسات آموزش تاب‌آوری، نگرش و بینش فردی آموزش‌گیرنده پیرامون مباحث آموزشی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.۶

سوسیوگرام در این فاز، ابزاری قدرتمند برای کشف و تحلیل دینامیک گروهی است. این نمودارها به تسهیلگر اجازه می‌دهند تا الگوهای ارتباطی (مانند انزوای برخی افراد، یا قطب‌بندی در گروه) را شناسایی کند تا بتواند مداخله آموزشی را به صورت زنده و تطبیقی مدیریت کرده و از گسست‌های احتمالی جلوگیری نماید.

ج) پایش نهایی (Output Evaluation و جامعه‌سنجی خروجی): پس از اتمام فرآیند، میزان آگاهی و کیفیت بینش و دانش فردی شرکت‌کننده مجدداً ارزیابی می‌شود.۶

در این مرحله، سوسیوگرام برای بهره‌برداری مستقیم در جهت جامعه‌سنجیِ آموزشی به کار می‌رود. با تحلیل دقیق نوسانات و نتایج، مشخص می‌شود که گروه مخاطب تا چه میزان توانسته از آموزش بهره‌مند شود و چه میزان بهره نبرده است.

این قابلیت تشخیص دقیق «نیازهای استمرار آموزش‌ها» ۶، مدل را به یک سیستم بازخورد تطبیقی تبدیل می‌کند که قادر است برنامه‌های آموزشی را به طور مداوم اصلاح کرده و از تکرار آموزش‌های ناکارآمد جلوگیری کند. این پاسخگویی، اعتبار حرفه‌ای رسانه را در مقابل فعالیت‌های تجاری صرف تقویت می‌کند.

جدول ۲: مراحل مدل پایش‌محور سوسیوگرامی در ارزیابی آموزش تاب‌آوری

مرحله ارزیابی

پایش اولیه (Baseline Assessment)

پایش میانی (In-Process Monitoring)

پایش نهایی (Output Evaluation)

کاربرد عملیاتی مدل در تقویت تاب‌آوری نهادی و سازمانی

مدل پایش‌محور سوسیوگرامی نه تنها در سطح دانشگاهی (مانند دانشگاه‌های علامه طباطبایی، سلامت اجتماعی و توانبخشی، و گیلان) و سمن‌ها اجرا شده ۶، بلکه برای سازمان‌های فرهنگی، مذهبی و صنعتی نیز در دستور کار قرار دارد.

اجرای کارگاه‌های تخصصی برای نهادهایی مانند روابط عمومی صنعت گاز ۴ نشان‌دهنده تعمیم این مدل به حوزه تاب‌آوری سازمانی است.

تاب‌آوری سازمانی به توانایی یک سازمان برای پیش‌بینی، پاسخگویی و انطباق با اختلالات اشاره دارد و شدیداً به سرمایه انسانی، ارتباطات و تیم‌های کارمندی وابسته است.۳۳

در این بافتار، استفاده از سوسیوگرام در آموزش‌های داوطلبانه برای کارکنان نهادهای حمایتی یا صنعتی، فراتر از ارزیابی صرفاً روانشناختی فردی می‌رود و به تحلیل دینامیک گروهی و انسجام درون‌سازمانی می‌پردازد.

این قابلیت به سازمان‌ها اجازه می‌دهد تا نقاط ضعف ارتباطی و ساختارهای گسسته (که در زمان بحران به شدت آسیب‌پذیرند) شناسایی شوند و تاب‌آوری سازمانی به واسطه تقویت شبکه‌های داخلی بهبود یابد. این مدل، در حقیقت، نشان می‌دهد که چگونه یک رویکرد تخصصی مبتنی بر مددکاری اجتماعی می‌تواند به طور مستقیم به تقویت کارآمدی نهادی و اقتصادی کمک کند.

نتیجه‌گیری، دستاوردها و راهکارهای سیاست‌گذاری

دستاوردهای کلیدی مدل ارزیابی اثربخش

مدل پایش‌محور سوسیوگرامی که توسط رسانه تاب‌آوری ایران پیشگام شده، یک تحول اساسی در حوزه آموزش‌های تاب‌آوری کشور ایجاد کرده و دستاوردهای مهمی را به همراه دارد:

۱. نهادینه‌سازی پاسخگویی حرفه‌ای: این مدل، با اندازه‌گیری دقیق و سه‌مرحله‌ای، معیار اثربخشی آموزش‌های اجتماعی را از صرفاً «برگزاری دوره» به «تغییرات قابل سنجش در دانش، بینش و ساختار گروهی» ارتقا می‌دهد. این نهادینه‌سازی پاسخگویی، برای مبارزه با رویکردهای تجاری فاقد بازخورد در این حوزه حیاتی است.

۲. تقویت زیرساخت بین‌رشته‌ای علوم یاورانه: با محور قرار دادن مددکاری اجتماعی و ابزارهای تخصصی آن (سوسیوگرام) در کنار روانشناسی و جامعه‌شناسی، نقش بنیادین مددکاری گروهی در ارزیابی و تسهیلگری تاب‌آوری اجتماعی مجدداً تثبیت و برجسته می‌شود.۲۸

۳. کارکرد پایش و ارزیابی (M&E) تطبیقی: این مدل با قابلیت تشخیص دقیق میزان عدم بهره‌وری گروه هدف و شناسایی چالش‌ها ۶، یک سیستم پایش تطبیقی ایجاد می‌کند که به طور مستمر محتوای آموزشی را اصلاح کرده و تضمین می‌کند که منابع محدود (به ویژه در فعالیت‌های داوطلبانه) به صورت استراتژیک و مؤثر مورد استفاده قرار گیرند.

پیشنهادات سیاستی برای نهادینه‌سازی پایش اثربخشی در آموزش‌های اجتماعی کشور

به منظور توسعه دانش بومی و تحقق هدف نهایی تاب‌آوری ملی چندوجهی، اتخاذ تدابیر زیر برای نهادهای متولی در کشور پیشنهاد می‌شود:

۱. الزام به ارزیابی اثربخشی ساختارمند: نهادهای دولتی متولی امور اجتماعی و حمایتی باید استانداردهای اجباری برای ارزیابی خروجی دوره‌های آموزشی تاب‌آوری تعیین کنند و از به رسمیت شناختن آموزش‌هایی که فاقد سیستم پایش و بازخورد مستند هستند، خودداری نمایند.

۲. ترویج استفاده از ابزارهای جامعه‌سنجی: در ارزیابی دوره‌های تاب‌آوری که به صورت گروهی و سازمانی ارائه می‌شوند، استفاده از ابزارهای جامعه‌سنجی مانند سوسیوگرام برای اندازه‌گیری تغییر در انسجام اجتماعی، شبکه‌های ارتباطی و پویایی گروهی، به عنوان یک مؤلفه ضروری متدولوژیک، ترویج و تشویق گردد.

۳. حمایت از الگوهای مسئولیت اجتماعی پژوهش‌محور: حمایت‌های معنوی، زیرساختی و غیربودجه‌ای از نهادهایی که با رویکرد مسئولیت اجتماعی، آموزش‌های داوطلبانه را با محوریت پژوهش و پایش اثربخشی ارائه می‌دهند، افزایش یابد تا این الگوها به عنوان مدل‌های مرجع معرفی شوند.

چشم‌انداز رسانه تاب‌آوری ایران در تحقق اهداف «تاب‌آوری ملی چندوجهی»

رویکرد نوآورانه رسانه تاب‌آوری ایران در تلفیق تعهد داوطلبانه با یک متدولوژی پژوهشی دقیق (پایش‌محور سوسیوگرامی)، این نهاد را به یک بازیگر حیاتی در تقویت زیرساخت‌های غیردولتی تاب‌آوری کشور تبدیل کرده است.

این رسانه از طریق تقویت شبکه‌های هم‌افزایی میان متخصصان و سازمان‌ها ۱۹ و تولید محتوای بومی‌سازی شده ۱۸، نه تنها به ارتقاء آگاهی فردی و اجتماعی کمک می‌کند، بلکه با ارائه داده‌های مستند و پایش‌محور از میزان کارآمدی مداخلات، مستقیماً پاسخگویی نهادی و سرمایه اجتماعی را تقویت می‌نماید.

این تلاش‌ها، سهم قابل توجهی در نیل به هدف استراتژیک و غایی تاب‌آوری ملی چندوجهی در بافتار پیچیده اجتماعی و اقتصادی ایران دارد.

منابع مورداستناد

1. تحلیل جامع رسانه تاب‌آوری ایران | رسانه تاب آوری ایران, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://resiliencemedia.ir
2. دکتر جواد طلسچی یکتا: پدر رسانه ای تاب آوری و مددکاری اجتماعی ایران – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/5942/
3. درخواست آموزش تاب آوری – مددکار نیوز, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir
4. خانه تاب آوری ایران | اولین مرجع تخصصی آموزش تاب آوری در ایران, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.resiliency.ir/
5. آموزشهای تاب آوری در ایران چه اشکالاتی دارد؟ – سلامت نیوز, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.salamatnews.com/news/350092
6. آموزش تاب آوری در رسانه تاب آوری – رسانه تاب آوری, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://resilience.blogsky.com/1403/07/04/post-77/
7. تاب آوری ملی, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.resiliency.ir
8. تاب آوری ملی: مروری بر ادبیات تحقیق – مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://sspp.iranjournals.ir/article_29737.html
9. تاب‌آوری ملی چیست و چرا برای آینده جوامع حیاتی است؟ – مددکاری اجتماعی ایرانیان, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir
10. اصول هفتگانه تاب‌آوری ملی – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.hsu.ac.ir/resiliency
11. تحلیل تطبیقی بحران‌های چندوجهی در ایران و ترکیه: چارچوبی برای سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد با رویکرد تاب‌آوری – مجله تحقیقات سرمایه اجتماعی کشور, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.jisr.ir/article_220160.html
12. راهکارهای ایجاد و افزایش تاب آوری اجتماعی – میگنا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir/news/64877
13. تاب آوری اجتماعی: مفهوم، اهمیت و راهکارها – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/4612
14. مدل سازی تاب آوری – میگنا – خبر فارسی, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://khabarfarsi.com/u/229184084
15. رسانه و تاب آوری اجتماعی – میگنا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir/news/67207
16. رسانه تاب آوری خانواده را تحت تاثیر دارد – میگنا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir/news/64492
17. رسانه تاب‌ آوری resiliencemedia.ir, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://resiliencemedia.ir
18. بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.resiliency.ir
19. رسانه تاب آوری؛ نخستین مرجع تخصصی تاب‌آوری در ایران, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.resiliency.ir
20. آموزش فراگیر ملّی تاب آوری – مددکاری اجتماعی ایرانیان, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir
21. بنیانگذار رسانه تاب آوری: آموزش تاب‌آوری در ایران نیازمند تحول اساسی است, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://resiliencemedia.ir
22. مروری کوتاه بر تاریخچه مددکاری اجتماعی در ایران و جهان – پایگاه خبری مددکار نیوز, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir/glance-history-social-work-iran-world/
23. انجمن های مددکاری اجتماعی در ایران – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/13177/
24. مددکاری گروهی در ایران: چالش ها، استانداردها و اهمیت سوسیوگرام – خبر فارسی, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://khabarfarsi.com/u/228010180
25. سوسیوگرام و سوسیومتری – مددکار نیوز, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir
26. ۵ مرحله رشد گروهی در مددکاری گروهی اجتماعی – ویرگول, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://virgool.io/@home-resilience
27. اثربخشی آموزش تاب آوری روانشناختی بر خودنظم جویی تحصیلی و مثلث شناختی دانش آموزان, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://psychologicalscience.ir/article-1-1486-fa.html
28. مقایسه اثربخشی آموزش تاب‌آوری و راهبردهای یادگیری خودتنظیمی بر تأخیر در رضامندی و فرسودگی تحصیلی دانش‌آموزان – سامانه مدیریت نشریات علمی دانشگاه بوعلی سینا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://journals.basu.ac.ir/article_5135.html
29. اثربخشی آموزش تاب آوری بر کاهش عالیم اضطراب نوجوانان مبتال به بیماری – Brieflands, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://brieflands.com/articles/jcrps-81970.pdf
30. اثربخشی آموزش تاب آوری بر امید به زندگی و بهزیستی روانشناختی مادران دا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://jnip.ir/article-1-264-fa.pdf
31. تببین مدل تاب آوری کسب و کارهای کوچک و متوسط در کشور ایران با رویکرد آمیخته ISM-FDEMATEL, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://journal.iams.ir/article_419.html
32. مقایسۀ اثربخشی برنامه‌های آموزش هوش معنوی و تاب‌آوری بر توانمندسازی روانشناختی کارکنان, زمان دسترسی: اکتبر ۱۲, ۲۰۲۵، https://ppls.ui.ac.ir/article_24632.html